Balzer Oswald Marjan (1858–1933), historyk prawa, urodził się 23 I w Chodorowie, z ojca Franciszka, naczelnika powiatu, i matki Antoniny z Klossów. W latach 1871–1878 uczęszczał do gimnazjum im. Franciszka Józefa (dziś Stefana Batorego) we Lwowie, 1879–1881 studjował na wydziale prawniczym we Lwowie, pracując głównie w zakresie historji polskiej pod kierownictwem Ksawerego Liskego; lata 1881–1882 spędził na wydziale prawa Uniwersytetu Jagiell. w Krakowie, gdzie pracował w seminarjum prawa polskiego prof. Michała Bobrzyńskiego. W dniu 31 X 1883 otrzymał doktorat praw w Krakowie; 1883/4 odbył podróż naukową do Berlina, gdzie studjował pod kierunkiem Bresslaua, Brunnera, Droysena, Hinschiusa, Schmollera i in. W r. 1885 habilitował się jako docent prywatny prawa polskiego na Uniwersytecie Lwowskim na podstawie dzieła Geneza trybunału koronnego (W. 1885). W r. 1887 mianowany profesorem nadzwyczajnym, w 1890 zwyczajnym prawa polskiego na tymże uniwersytecie. Godność dziekana wydziału prawniczego sprawował dwukrotnie, w 1892/3 i 1913/14, godność rektora w 1895/6. Od r. 1891 był ponadto dyrektorem Archiwum krajowego aktów grodzkich i ziemskich we Lwowie. W latach szkolnych i uniwersyteckich próbował sił na niwie poetyckiej (przekład części Iljady, komedja Konkurenci panny Eudoksji etc.). Z aspiracyj tych pozostały mu na całe życie dbałość o piękny styl i poprawny język. Obdarzony z natury wielkiemi zdolnościami intelektualnemi, które go predysponowały na badacza naukowego: zmysłem badawczym, znakomitą pamięcią, wszechstronnem zainteresowaniem dla wiedzy, łatwością przechodzenia od najściślejszej analizy do szerokich koncepcyj syntetycznych, wszystkie te cenne właściwości przyrodzone podpierał pracowitością bez miary, wytrwałością, oraz umiejętną organizacją czasu i pracy. Zamiłowania naukowe B-a płynęły z czystych źródeł emocjonalnych, z szlachetnej pasji naukowej, która prześwietlała wszystkie jego poczynania. Gdy B. stawał do pracy jako młody uczony, nauka historji na terenie Galicji dopiero się odradzała z upadku, w jakim ją pogrążyły rozbiory, walki XIX w. i przymus germanizacyjny w nauczaniu i urzędzie; na wszelkich polach wrzała gorączkowa praca, której przewodzili: Helcel, Szujski, Bobrzyński, Zakrzewski, Tarnowski w Krakowie; Bielowski, Kętrzyński, Kubala, Liske, Małecki, Wojciechowski we Lwowie. Ta chęć odrabiania zaniedbań, dopędzania nauki europejskiej, ogarnęła również B-a i była może – poza ciekawością badacza – jedną z przyczyn, dla których przekraczał wielokrotnie granice, zakreślone ściślejszą swoją umiejętnością historyka prawa. Działał na różnych polach, jako historyk prawa i ustroju, wydawca źródeł i znawca archiwalny. Nie obcą mu była dziedzina nauk pomocniczych historji, w której stworzył bezsprzecznie najznakomitsze swe dzieło Genealogję Piastów, Kr. 1895, prócz kilku prac pomniejszych, lub zacieśnionych do zagadnień specjalnych. Z późniejszych jego prac historycznych (po »Genezie trybunału«), najważniejsze są: Walka o tron krakowski 1202 i 1210/11, R. A. U. XXX, Kr. 1894; Stolice Polski 963–1138, Lw. 1916.
Wcześnie rozpoczął B. działalność wydawniczą: zamieścił dwa mniejsze traktaty w Mon. Pol. Hist. IV, ogłosił z materjałów archiwalnych Regestr złoczyńców grodu sanockiego, Lw. 1891; Średniowieczne prawa mazowieckiego pomniki, Arch. Kom. Hist. V; przygotował indeksy rzeczowe do t. XI–XV Aktów grodzkich Ks. Liskego; te prace dały mu przygotowanie metodyczne do pomnikowego wydania Corpus iuris Polonici, vol. III, Kr. 1906 i vol. IV, fasc. 1, które stanowi i długo jeszcze stanowić będzie wzór metody wydawniczej, tak pod względem precyzyjnej oprawy edytorskiej, jak i wyczerpujących indeksów.
Najbliższem polem działalności naukowej prof. B-a była oczywiście dziedzina ustrojowa Polski, temat zarazem jego uniwersyteckiego wykładu. Stworzył w niej cały szereg rozpraw, mniejszych i większych przyczynków i rozbiorów krytycznych, a w tej liczbie: O następstwie tronu w Polsce, R. A. U. XXXVI, Kr. 1897; Rewizja teorji o pierwotnem osadnictwie w Polsce, Kwart. Hist. 1898; O zadrudze słowiańskiej, Kwart. Hist. 1899; Historja porównawcza praw słowiańskich, Lw. 1900; Konstytucja Trzeciego Maja, Kr. 1891; Najniższe warstwy rycerstwa polskiego w statutach Kazimierza W., Petersburg 1909; Skartabelat w ustroju szlachectwa polskiego, Kr. 1911, i wielkie trzytomowe dzieło Królestwo Polskie 1295–1370, Lw. 1919–1920. Odrębności Ormian polskich poświęcił trzy rozprawy: Sądownictwo ormiańskie w średniowiecznym Lwowie, Lw. 1909; Statut ormiański w zatwierdzeniu Zygmunta I z r. 1519, Lw. 1910 i wydawnictwo źródłowe pt. Porządek sądów i spraw prawa ormiańskiego z r. 1604, Lw. 1912. Jest rzeczą pożałowania godną, że nie zostawił w książce własnej syntezy ustroju Polski, jakkolwiek pracował nad nią od wczesnej młodości do ostatniej chwili; wszak była ona treścią jego codziennego wykładu, a pewne kwestje, wyjęte z całości, zostały już w nauce ustalone przez niego samego czy innych. Mniemał jednak, że co do wielu instytucyj panuje jeszcze taka niewiadomość w nauce, całość tak jeszcze nie dojrzała do syntezy (a powierzchownych hipotez nie uznawał), że w przedśmiertnym kodycylu zabronił nawet wykłady swoje kiedykolwiek wydać w druku. Przegląd tych wykładów drukowany parokrotnie, i stenografowane skrypta, wydane przez Bibljotekę słuchaczów prawa we Lwowie, nie dają zgoła wyobrażenia o tem, jak głęboko było to dzieło obmyślane w zamierzeniach pierwotnych: miało sięgnąć do podstaw naszego państwowego ustroju, wyjaśnić genezę jego instytucyj, rozwój ich i upadek. Żal, że B. nie ogłosił własnego przedstawienia Historji ustroju Polski, pogłębia jeszcze ta okoliczność, że pozostawił Historję ustroju Austrji w zarysie, 1 wyd. Lw. 1899, 2 wyd. Lw. 1908, dobry, wyczerpujący podręcznik uniwersytecki, streszczający wykłady, prowadzone równolegle z wykładami ustroju Polski. Po wszystkich czasopismach naukowych, a nawet niektórych dziennikach znaleźć można drobniejsze artykuły, omówienia krytyczne, oraz polemiki B-a, a był on polemistą ciętym i nieustępliwym bez względu na rodzaj sprawy, o którą walczył (wdawał się nawet w spory ortograficzne). Najgłośniejsza była i najpłodniejsza w odkrycia naukowe polemika z prof. St. Kutrzebą spowodu jego podręcznika »Hist. ustroju Polski« (Kwart. Hist. 1907).
Od czasu objęcia katedry uniwersyteckiej prowadził seminarjum prawa polskiego, w którem wychował do pracy naukowej dziesiątki uczniów (H. Chodynicki, Prz. Dąbkowski, J. Friedberg, Alf. Ohanowicz, Zb. Pazdro, H. Polaczkówna, J. Samolewicz, Wł. Semkowicz, J. Siemieński, T. Silnicki, St. Sochaniewicz, A. Szelągowski, J. Widajewicz, Z. Wojciechowski etc). Sam szczery entuzjasta, garnął też do siebie młodzież bez względu na wyznanie, narodowość, płeć i przekonania polityczne: wiele godzin poświęcał czytaniu i ocenie prac uczniowskich, był sędzią surowym i wymagającym, lecz w najwyższym stopniu sprawiedliwym, to też uczniowie mieli dla niego głęboką cześć i przywiązanie. W Archiwum Krajowem uważał się za strażnika pomników naszej przeszłości, starał się pomnażać jego zabytki przez przejęcie z galicyjskich urzędów skarbowych t. zw. metryk gruntowych, oraz gromadzenie archiwaljów gmin miejskich i wiejskich województw ruskiego i bełskiego. Archiwum to, zwane popularnie Archiwum Bernardyńskiem, było najmilszem miejscem jego pracy, przesiadywał w niem wiele godzin, niewątpliwie dla prac naukowych własnych, lecz przytem poświęcał wykształceniu naukowemu młodych pracowników-praktykantów wiele więcej czasu, aniżeli był do tego zobowiązany. Mała rozprawka Kancelarja i akta grodzkie w XVIII w., Przew. nauk. i liter., IX, 1881 i X, 1882, oraz duże dzieło o Skarbcu i archiwum koronnem w dobie przedjagiellońskiej, Lw. 1917, są jego dorobkiem naukowym na polu archiwistyki.
Natura przysposobiła B-a na dobrego mówcę: dała mu dźwięczny głos i piękną wymowę; dary te naturalne uzupełniała inna właściwość, którą B. zdobył wysiłkiem własnej pracy: głęboka myśl, ubrana w wykwintną formę nieskazitelnej polszczyzny. Zalety te cechowały jego codzienny wykład uniwersytecki, a mowy publiczne B-a, zwłaszcza takie, jak o Kulturze duchowej przy promocji na doktora filozofji honoris causa Uniw. Lwow. w 1903 r. lub mowa podczas obchodu rocznicy Grunwaldzkiej we Lwowie w r. 1910 zażywały wielkiej sławy; wszystkie naogół pozostaną wzorem akademickiego krasomówstwa (część ich w zbiorze Przygodne słowa, Lw. 1912). Gdy go nagabywano o przemówienia, a on się na to uskarżał, mawiał do niego kolega uniwersytecki i przyjaciel, prof. Ludwik Finkel: »ty jesteś kapitał narodowy, a my przychodzimy od niego obcinać procenta«.
Uczony nie przytłumiał jednak w B-rze działacza społecznego ani obywatela narodu. Postanowiwszy stworzyć we Lwowie środowisko dla wymiany poglądów naukowych, któreby popierało polską naukę, badania i wydawnictwa naukowe z wszelkich dziedzin wiedzy ludzkiej, zachęcało do badań młodszych pracowników naukowych i w miarę możności przychodziło im z pomocą, wcielił ten program w Towarzystwo dla popierania nauki polskiej, stworzone w r. 1901. Prezesem Towarzystwa był przez 11 lat A. Małecki, ale duszą, która je ożywiała, był od początku B. Towarzystwo, mimo skromnych zrazu warunków materjalnych, trwało i rozwijało się dzięki sprężystej organizacji, jaką mu nadał B., dzięki jego ofiarnej przezorności i niezmordowanej energji, aż przetrwało bez znaczniejszego uszczerbku wojnę i dewaluację. Można rzec, że pod prezesurą B-a, który ją objął po Małeckim w r. 1912, Towarzystwo odkwitło na nowo, zwłaszcza gdy w 1920 r. zostało przetworzone w Towarzystwo Naukowe, – zrzeszenie uczonych według wzoru Akademji, któremu B. również przewodniczył aż do zgonu. Było to zdarzeniem pomyślnem dla Towarzystwa, iż znalazło hojnego ofiarodawcę w zamożnym ziemianinie Bolesławie Orzechowiczu, ale w tym wypadku, jak nieraz bywa, wysiłek woli i bezinteresownej pracy stał się tym magnesem, co przyciągnął pieniądz: B. w swoim charakterze miał tajniki tego powodzenia. Zostawił po sobie dobrze funkcjonujący ośrodek naukowy, szereg cennych publikacyj, skupionych w trzech działach: filologicznym, historyczno-filozoficznym i matematyczno-przyrodniczym, oraz prowadzone pod własną redakcją Studja nad historją prawa polskiego.
Polityką bieżącą, zwłaszcza partyjną, B. nie zajmował się nigdy, uważał bowiem, że profesor-teoretyk nie nadaje się do rozstrzygnięć funkcyj praktycznych, jakie pociąga za sobą udział w życiu politycznem. Był jednak obywatelem swego narodu, który kochał gorąco od lat najwcześniejszych, razem z nim radował się i cierpiał. Kiedy Teodor Mommsen w okresie walk o rozporządzenia językowe K. Badeniego wydał odezwę pełną pogardy dla kultury Słowian (1897), B. szybko reagował na nią Listem otwartym do dra Teodora Mommsena, którego echo rozeszło się po wszystkich narodach słowiańskich (przekł. czeski, Praga 1898, niem. »Neue Freie Presse«, Wiedeń 31 X 1897). W długoletnim sporze między Austrją i Węgrami w sprawie granicy galicyjskiej nad Morskiem Okiem przyjął mandat obrońcy od Wydziału krajowego. Przed międzynarodowym sądem polubownym w Grazu, pod przewodnictwem J. Winklera, prezydenta szwajcarskiego Trybunału związkowego, bronił z nadzwyczajną erudycją i swadą tego uroczego zakątka kraju (wrzesień 1902 r.). Całość wywodów zebrana w książce O Morskie Oko, Lw. 1904. Podczas wojny światowej przez jakiś czas był członkiem Krakowskiego Nacz. Komitetu Narodowego, ale w pracach jego nie brał czynnego udziału. Wiedząc, co znaczy w tak przełomowych chwilach mocne samopoczucie narodowe i wiara we własne siły duchowe, ogłosił w r. 1915 rozprawę Z zagadnień ustrojowych Polski, gdzie już nie krytykował tak surowo urządzeń dawnej Rzeczypospolitej, jak w Konstytucji 3 Maja, ale przeciwnie, wykazywał, że podobne niedomagania miały inne kraje środkowo-europejskie, więc nie własny zły rząd, ale gwałt sąsiedzki zadecydował o upadku Rzplitej; tę prawdę ogłosił w następnym roku cudzoziemcom w niemieckim przekładzie Zagadnień. W r. 1917 został powołany przez Tymcz. Radę Stanu do komisji sejmowo-konstytucyjnej, ale w niej żywszego udziału nie brał.
Po odzyskaniu niepodległości zbliżył się do obozu narodowego. Niezależnie od tego, po raz ostatni przyszło mu wystąpić z protestem w grudniu 1932 r. w obronie wolności szkół akademickich, w artykule pt. Uwagi o projekcie nowej ustawy o szkołach akademickich. Bronił ustroju uniwersytetu, takiego, jaki nam przekazały wieki, bo w swobodzie i wolności nauczania widział rękojmię najpełniejszego rozwoju nauki, bronił zarazem ideału profesora, jakiego sam był doskonałym przykładem. Pisał swoje uwagi w najwyższym niepokoju o przyszłe losy nauki polskiej, w zdenerwowaniu i wyczerpaniu; wśród tej pracy dotknięty atakiem serca, w trzy tygodnie później zakończył życie (we Lwowie 11 I 1933).
Jak życie całe B-a nosiło charakter niepowszedniości, taki sam rys powtarza się w jego tragicznej śmierci: bohaterski wysiłek ducha, któremu już nie dopisały siły fizyczne. Człowiek prawy i szlachetny, dziwnej dobroci serca; mimo ciężkich ułomności fizycznych (wady słuchu i kalectwa nogi) pogodny i sharmonizowany wewnętrznie; w życiu codziennem prosty i skromny. Jego prace naukowe, oraz wystąpienia publiczne zjednały mu hołdy Towarzystw naukowych polskich i słowiańskich, obywatelstwa i doktoraty honorowe, ordery i adresy dziękczynne, nagrody Akademji Umiejętności, której był członkiem koresp. od r. 1888, a czynnym od 1900, Min. W. R. i O. P., miasta Warszawy i Kasy Mianowskiego. Komitet uczonych ofiarował mu w 1925 r. Księgę pamiątkową, która pod redakcją ucznia B-a, prof. P. Dąbkowskiego, skupiła prace 75 badaczy polskich i zagranicznych. Komitet obywatelski uczcił B-a w r. 1928 medalem złotym, wykonanym przez Piotra Wojtowicza, z popiersiem jego i napisem: »Wielkiemu Obywatelowi i Uczonemu, Założycielowi Towarzystwa Naukowego we Lwowie«. Towarzystwo Naukowe we Lwowie wydało w 1934 i 1935 r. dwa tomy Pism pośmiertnych, zawierające niedokończone Studjum o Kadłubku, oraz wykład uniwersytecki pt. Przewód sądowy polski w zarysie.
Portrety: prof. K. Pochwalskiego, w zbiorach Orzechowicza galerji miejskiej we Lwowie, prof. F. M. Wygrzywalskiego (niepodobny) w biurze Tow. nauk. we Lwowie, prof. K. Olpińskiego (z fotografji po śmierci) w sali rektorskiej Uniwersytetu lwowskiego.
Autobiografje: Finkel-Starzyński, Historja Uniwersytetu Lwowskiego, Lw. 1894, II 205–208; Kronika Uniwersytetu Lwowsk., I 126–127; II 313–318; Sprawozdanie Tow. Nauk. we Lwowie, 1921, I 112–117. – Bibljografja prac O. B. (1873–1925), zestawiona przez Z. Wojciechowskiego w Księdze pamiątkowej ku czci O. B. I, Lw. 1925; uzup. przez tegoż, Kwart. hist. XLVII 1933, 440–444. – Biografje i wspomnienia: Bujak Fr., W hołdzie Wielkiemu Polakowi, w broszurze Pamięci O. B., Lw. 1934; Dąbkowski P., Oswald Balzer, życie i dzieła, Lw. 1934; Ganszyniec R., Testament O. B., »Przegląd humanistyczny« 1933, VIII; Hejnosz W., O. B. jako historyk praw słowiańskich, »Ruch słowiański« 1933, VI; Kętrzyński St., O. B., »Przegląd historyczny«, W. 1930; Polaczkówna H., O. M. B., »Archeion«, W. 1933, XI; taż, O. M. B., »Wierchy«, Lw. 1933, XI; Ptaszycki St., Moje wspomnienia osobiste, »Archeion«, W. 1933, XI; Rafacz J., O. B. jako badacz dawnego prawa sądowego i praw słow., »Przegląd hist.«, W. 1933; Semkowicz Wł., O. B. jako obrońca Morskiego Oka, »Wierchy«, Lw. 1933; tenże, Ś. p. prof. O. B. i jego stanowisko w zakresie badań genealogicznych i heraldycznych, »Mies. herald.«, W. 1933; Siemieński J., B., historyk ustroju Polski, »Przegląd hist.«, W. 1933; Silnicki T., Ś. p. O. B., »Ruch Prawniczy i Ekonomiczny«, P. 1933; Tymieniecki K., O. B., »Le Monde Slave«, Paryż 1933; Wagner A., O. B., »Jahrbücher f. Gesch. u. Kultur d. Slaven«, Wrocław 1933; Wojciechowski Z., O. B., »Kwart. hist.« 1933, XLVII.
Red.